Opus Posthuum

Opus Posthuum

Een onthullende blik op het vroegste christendom (30 – 70 na Chr.)

Beschrijving

Er zijn heel weinig boeken geschreven over het vroegste christendom uit de allereerste tijd, nog voor het ontstaan van de evangeliën. Dit komt mede omdat er weinig bronnen uit die periode leken te bestaan. Daardoor bestaat bij velen nog steeds het beeld van een zich van aanvang af harmonisch ontwikkelende wereldkerk.
Cultuurhistoricus Jacob Slavenburg toont aan de hand van uitputtend bronnenonderzoek aan dat dit een vals beeld is. Er is praktisch geen enkele overeenkomst tussen de kerken van vandaag en de vroegste christelijke gemeenten. De ‘oudste’ christenen zouden zich op geen enkele manier in de kerkdiensten van vandaag herkennen. Het allervroegste en nog zeer joodse christendom mag dan ook zeker nog geen ‘kerk’ genoemd worden. Een vastomlijnde theologie was niet aanwezig. Een duidelijke geloofsleer ontbrak. Van een canon, een vaste hiërarchie of een duidelijk gezag was nog geen sprake.
De auteur legt een fascinerend beeld bloot van de oergemeente voor Ge val van Jeruzalem. Opvallend daarin is vooral de gestalte van Jacobus, een broer van Jezus, die niet alleen de onbetwiste leider van de Jeruzalem gemeente bleek te zijn, maar ook de spiritueel leidsman van de gezamenlijke gemeenten. Al in het vroegste begin waren er echter spanningen tussen Grieks sprekende en Aramees sprekende christelijke joden; en later ook tussen christenen uit de ‘heidenen’ en christenen uit de joden. Toc 1 zijn de verschillen tussen Paulus en Jacobus minder groot dan vaak wordt verondersteld. Conservatieve extremisten van beide richtingen stonden desondanks onverzoenlijk tegenover elkaar. Jezus werd door velen in het vroegste christendom gezien als de goddelijke leraar die ‘achter de wet’ Gods ware bedoelingen onthulde. Daarbij heeft hij, volgens de auteur, nooit een ‘leergezag’ uitgedragen, doch een weg gewezen. Zijn eerste volgelingen werden dan ook ‘mensen van de Weg’ genoemd. De ‘ethiek’ van Jezus werd als een wegwijzer naar het Koninkrijk gezien.
Opus Posthuum wordt afgesloten niet als appendix een verzameling logia, bekende en onbekende uitspraken van Jezus. Slavenhurg laat zien dat de ‘logia-bron’ van groot belang is geweest voor de ontwikkeling van de jonge gemeente en dat Jezus die als een Opus Posthuum voor het nageslacht heeft achtergelaten. Een uiterst belangwekkende publicatie!

Recensie van de Bibliotheekdienst

Na de dood van Jezus van Nazareth ontstond binnen het jodendom een beweging die in korte tijd zich vooral buiten de grenzen van het jodendom uitbreidde. Dit leidde ertoe dat een nieuwe godsdienst ontstond: het christendom. Generaties lang is men gewend geweest om deze ontwikkeling als een vanzelfsprekendheid en genadebewijs van Godswege te zien, maar sinds de jaren zestig is dit beeld in toenemende mate verstoord doordat men steeds meer aandacht kreeg voor de alternatieven die in de eerste eeuw hebben bestaan: volgelingen van Jezus die binnen het jodendom wilden blijven of die een heel ander type godsdienst aanhingen met nadruk op verborgen kennis. De auteur van dit boek is al jaren lang bezig met deze alternatieve stromingen en heeft zijn bevindingen op goed leesbare wijze op papier gezet, waarbij hij veel citeert uit bekende en minder bekende bronnen. Daarmee is ook het probleem aangegeven met dit boek en met boeken over het vroegste christendom in het algemeen: door de historische onbetrouwbaarheid van de bewaard gebleven bronnen blijft elke reconstructie onzeker, ook deze. Voor dit boek bestaat zeker belangstelling, maar niet bij de rechtervleugel van de kerk. Het is meer voor mensen met een religieuze of historische belangstelling die nieuwe wegen zoeken.

Prof. dr. K.A.D. Smelik

Boek bestellen

Opus Posthuum

ISBN 9789020285598
Hardcover, 204 pag.
Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer, 2001

Bestel het boek tweedehands via boekwinkeltjes.nl.

Mystiek en spiritualiteit

Mystiek en spiritualiteit

Een reis door het tijdloze

Beschrijving

Mystieke ervaringen treffen we in ieder tijdvak en in iedere cultuur aan. In dit boek beschrijft de auteur vooral de mystiek in het Westen. Na een inleiding over het begrip mystiek, vangt een reis aan door dertig eeuwen mystieke ervaringen. In de kernachtige uitspraken van Lao Tse, de allegorische mystiek van Origenes en de wonderbaarlijke geschriften van pscudo-Dionysius de Areopagiet, maar ook in de intrigerende Soefi-mystiek is nog veel herkenbaars te vinden voor onze tijd. Ongemeen boeiend is ook de mystiek uit de Middeleeuwen, met een zeer opvallende plaats voor de vrouwelijke mystiek. Hildegard von Bingen, Mechtild van Maagdenberg, Gertrudis de Grote en natuurlijk Hadewijch zijn zeker zo bekend als Bernardus van Clairvaux, Meester Eckehart en Jan van Ruusbroec. Naast de ‘mystiek van de geest’ zien we in dat tijdvak ook vele emotionele mystieke uitingen zoals in de lijdensmystiek. Joannes van het Kruis, Theresa van Avilla, Jacob Boehme, Blaise Pascal, Emmanuel Swedenborg en William Blake plaveien het pad naar de twintigste eeuw, waarin mystiek en spiritualiteit een ander aanzien krijgen. En weer zijn het veel vrouwen naast bijvoorbeeld Dag Hammarskjöld en Erik van Ruysbeek, die tot een indringende vorm van spiritualiteit komen, zoals Evelyn Underhill, Simone Weil, Zohra Bertrand en Mária Hillen.

Recensie van de Bibliotheekdienst

De auteur van deze kleine inleiding tot de mystiek en de daaraan verwante spiritualiteit publiceerde eerder over esoterische (‘verborgen’) christelijke religie en gnosis. De schrijver wil het verschijnsel mystiek ’terugplaatsen in het dagelijks leven’ en omschrijft het als de liefdes-ervaring van eenwording met God, met het Al. Na een beschrijving van mystiek in Oost en West – o.a. boeddhisme, taoisme, soefisme en joodse mystiek – is er aparte aandacht voor de christelijke mystiek in de oudheid. Centraal in dit boek staan de middeleeuwse mystici, zoals Hildegard von Bingen, Hadewijch, Bernard van Clairvaux, Eckehart en Ruusbroec. De ‘nabloeiers’ aan deze tak van de mystiek zijn o.a. Teresa van Avila, Jan van het Kruis en Jacob Böhme. Waar het om de mystiek in onze tijd gaat, worden Evelyn Underhill, Simone Weil, Dag Hammarskjöld en Teilhard de Chardin beschreven. Vele citaten uit mystieke teksten larderen deze kernachtige introductie tot het verschijnsel mystiek en leven en werk van oude en moderne mystici.

K. Scholten Wassink

Boek bestellen

Mystiek en spiritualiteit

ISBN 9789020275216
Paperback, 156 pag.
Uitgeverij Ankh-Hermes
Deventer 1994

Bestel het boek tweedehands via boekwinkeltjes.nl.

Man en vrouw

Man en vrouw

Samen één en toch twee, een spirituele ontdekkingsreis

Beschrijving

Een fascinerend boek over het oerverlangen van de mens om weer één te worden. Wij mensen kennen een diep verlangen om ons te verbinden en te verenigen. Waar komt die heimwee vandaan? En als die diepe wens gestild lijkt in een relatie, waarom volgen er dan zo vaak teleurstellingen? Met deze en andere vragen gaat Jacob Slavenburg op onderzoek uit. Zijn reis begint op het terrein van de ‘uiterlijke geschiedenis’, bij de tijdperken van de grote Moedergodin, en van het patriarchaat.

Daarna onderzoekt hij de beweging achter de historische feiten. Was er werkelijk een splitsing in mannelijk en vrouwelijk en waar zou deze dan voor dienen? Via een omweg naar de hemel maken auteur en lezer kennis met het fenomeen ’tweelingzielen’.

Ten slotte, terug op aarde, valt ons de chemie op tussen het mannelijke en het vrouwelijke. Hier vinden we licht en duisternis, animus en anima, man en vrouw. Hier kunnen we ons van die schijnbare tegenstellingen bewust worden; hier vinden we antwoorden op onze vragen.

Recensie van de Bibliotheekdienst

De cultuurhistoricus is bekend door boeken over religieuze visies die in de loop van de kerkgeschiedenis verloren gegaan en onderdrukt zijn. In deze boeken baseerde hij zich o.a. op de vondst van de z.g. Nag Hammadi-geschriften. In dit boek staat de eenwording van mens, God en wereld centraal, een eenwording die ook vraagt om de vereniging van het mannelijke en het vrouwelijke in elk individu – ook wel aangeduid als ‘androgynie’. In een eerste deel van het boek wordt de geschiedenis van de beeldvorming omtrent man en vrouw weergegeven naast het door de tijd heen veranderende godsbeeld (van God als de Geest of Vader/Moeder naar een exclusief mannelijke God). In een tweede deel buigt de auteur zich over de plaats die resp. geest, ziel en lichaam in ons heel- en eenwordingsproces innemen, waarbij ook de rol van seksualiteit wordt besproken. Een derde deel gaat over het innerlijke, alchemistische proces waarin het mannelijke en het vrouwelijke in ons met elkaar worden verenigd, zodat we komen tot eenheid van lichaam, ziel en geest. Een en ander werpt een ander licht op de verhouding man-vrouw, huwelijk, romantische opvattingen over ’tweelingzielen’ etc. Met uitgebreide noten en literatuurlijst. Licht herziene druk.

P.O. Kampschuur

Boek bestellen

ISBN 9025957986
Paperback, 172 pag.
Uitgeverij Ten Have, Kampen, 2007

Bestel het boek tweedehands via boekwinkeltjes.nl.

Liefde en Inwijding

Liefde en Inwijding

Van Mythe naar beleving

Beschrijving

De beeldschone Psyche wordt bemind door de goddelijke Eros. Dat is de kern van een legendarisch liefdesverhaal uit een roman van de Romeinse schrijver Apuleius. Psyche is het Griekse woord voor ziel en Eros staat voor het liefdesstreven. Het is de hermetische symboliek van de hieros gamos, de heilige spirituele bruiloft.

Om dit te kunnen ervaren is een metamorfose, een transformatie, nodig. De roman van Apuleius eindigt dan ook met een inwijdingservaring. Een intieme inwijding in de mysteriën van de moeder-godin Isis.

Al deze archetypen (oerbeelden) liggen opgesloten in ieder mens. Ont-dekking hiervan kan leiden tot een bewuster en rijker leven. Dit boek kan daarbij een goede gids zijn.

Boek bestellen

Liefde en Inwijding
J. Slavenburg

ISBN 9789020202298
Paperback,
124 pag.
Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer, 2008

Bestel het boek tweedehands via boekwinkeltjes.nl.

Inleiding tot het esoterisch Christendom

Inleiding tot het esoterisch Christendom

Een verborgen geschiedenis

Beschrijving

Naast een ‘uiterlijk’ (exoterisch) christendom heeft er altijd een ‘innerlijk'(esoterisch) christendom bestaan. Het esoterisch christendom is geen institutioneel, politiek of sociaal christendom, maar een innerlijke beleving daarvan. Vormen daarvan zijn ondermeer de gnostiek uit de eerste eeuwen, maar eveneens het katharisme, de middeleeuwse mystiek, de christelijke kabbala, de alchemie, en de graallegenden. Vanaf de zeventiende eeuw is het esoterisch christendom vertegenwoordigd door mensen als Jacob Böhme, Emmanuel Swedenborg, G.Gurdjieff, Rudolf Steiner en Carl Gustav Jung. Ook de new-agebeweging houdt zich bezig met de esoterische zijde van de grote bestaande godsdiensten. De laatste jaren is er van wetenschappelijke zijde eveneens sterke interesse in de westerse esoterie en verschijnen er belangwekkende publicaties.

Recensie van de Bibliotheekdienst

De auteur heeft al ruim een dozijn boeken gepubliceerd over dit en aanverwante thema’s. Hij was medevertaler in het Nederlands van de Nag-Hammadi geschriften, die in 1945 werden gevonden, in de jaren zeventig vertaald werden en die gehele nieuwe inzichten in het christendom volgens de gnosis boden; hij geldt algemeen als deskundig. In dit boek geeft hij een algemene, voor de geïnteresseerde leek bestemde inleiding in deze relatief onbekende onderstroom van het christendom. Het betoog is historisch opgebouwd, van voorchristelijke oorsprongen via de gnosis in de eerste eeuwen en de middeleeuwse mystiek tot de moderne tijd, waarin dan ook het werk van Rudolf Steiner, Gurdjieff, Jung en andere relatief recente auteurs kort besproken worden. Het boek handhaaft een goed evenwicht tussen een populaire schrijfstijl en wetenschappelijke aanpak; de ruim vierhonderd, veelal gedetailleerde literatuurverwijzingen maken het boek ook voor de onderzoeker waardevol.

Dr. H.S. Verbrugh

Boek bestellen

Inleiding tot het esoterisch Christendom

ISBN 9789020283990
Paperback, 180 pag.

Uitgeverij Ankh-Hermes, 2005
tweede druk 2006

Bestel het boek tweedehands via boekwinkeltjes.nl.

Bestel het boek via Ankh-Hermes

Het Thomas-Evangelie

Het Thomas-Evangelie

Tekst en toelichting

Beschrijving

Het Evangelie van Thomas bevat 114 uitspraken van Jezus. Deels bekende, deels tot voor kort onbekende. Het evangelie werd teruggevonden tussen andere oude teksten in een kruik bij Nag Hammadi in 1945. Het werd op slag het meest beroemde geschrift uit de spectaculaire handschriftenvondst.

Steeds meer wetenschappers plaatsen de oudste laag van dit bijzondere evangelie vrij kort na de dood van Jezus. Dat wil zeggen dat het daarmee het oudste op schrift gestelde evangelie zou zijn en, met de brieven van Paulus, tot de allervroegste christelijke geschriften zou behoren. Belangrijker nog dan de datering is de inhoud. Het bestaat louter uit logia, uitspraken van Jezus. Theologie is er nauwelijks of niet in te vinden en over kruis en opstanding wordt niet gesproken. De uitspraken van Jezus zijn sterk gericht op de weg die de mens mag gaan om tot een ‘nieuwe mens’ te worden. In die zin hebben ze in twintig eeuwen nauwelijks iets aan kracht en betekenis ingeboet.

Recensie van de Bibliotheekdienst

Een vertaling en toelichting van het Thomas-Evangelie van de hand van gnosiskenner en cultuurhistoricus Jacob Slavenburg, eerder verschenen onder de titel ‘Thomas en zijn evangelie’ (1996). Het Thomasevangelie is een koptisch geschrift (derde eeuw na Christus) dat deel uitmaakt van de Nag-Hammadi bibliotheek. Het vertoont zowel significante overeenkomsten als opmerkelijke verschillen met de canonieke evangeliën. Indeling: inleiding op het Thomasevangelie, vertaling met toelichtende noten per vers, excurs over de ‘geheime woorden’ van Jezus in het Thomasevangelie. De auteur legt de nadruk op de actualiteit van het Thomasevangelie dat, zonder theologische ballast, de persoon van Jezus dichterbij brengt, op een manier die aansluit bij de ‘dieptepsychologische lezing’ van de bijbel. Een handzame uitgave van het Thomasevangelie voor mensen die geïnteresseerd zijn in buitenbijbelse geschriften over Jezus.

Boek bestellen

Het Thomas-Evangelie

ISBN 9-02021-3830
Paperback, 122 pag.
Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer, 2001
Derde druk, 2004
Vierde druk, 2006

Bestel het boek tweedehands via boekwinkeltjes.nl.

Het openvallend testament

Het openvallend testament

Nieuwe bronnen over Jezus en de vrouw uit Magdala

Beschrijving

In deze tijd wordt Jezus letterlijk herontdekt. De herontdekking voltrekt zich over een breed terrein. In de wetenschap is men door allerlei nieuwe handschriftenvondsten naarstig het beeld van Jezus aan het bijstellen.

Cultuurhistoricus Jacob Slavenburg, bekend van zijn boeken over het vroege christendom, de Nag Hammadi-geschriften en de eenheid van het mannelijke en vrouwelijke, legt in dit boek oude en nieuwe bronnen naast elkaar om tot een vollediger beeld van Jezus en ook van Maria Magdalena te komen. In zijn onderzoek betrekt hij ook, weliswaar met de nodige kritische noten, ‘openbaringen’ uit alle tijden. Vergelijking van oude overleveringen, nieuw ontdekte handschriften en recente openbaringen levert een fascinerend beeld op.

Het testament valt open. We raken in staat meer te begrijpen van die wonderlijke man uit het begin van onze jaartelling en van zijn eigen zieleverbinding met een der grootste vrouwen uit de wereldgeschiedenis, Maria Magdalena. Zin en betekenis van deze beide levens, ook voor de mens van nu, krijgen een heel Andre kleur. Het palet wordt voller.

Recensie van de Bibliotheekdienst

Dit boek geeft de nieuwe inzichten weer van de laatste jaren over het Nieuwe Testament. Nieuwe bronnen waren bijvoorbeeld het Thomas-evangelie en de Nag Hammadi-geschriften. Drs. Jacob Slavenburg die al veel boeken over het ontstaan van het Christendom en de gnosis op zijn naam heeft staan, brengt in dit boek op een voor ieder begrijpelijke wijze bijeen wat zoal ontdekt is in de laatste jaren. De al enkele jaren bekende, maar daarom niet minder spectaculaire feiten over het leven van Jezus geeft hij weer: het feit dat Jezus gehuwd is geweest met Maria Magdalena en dat uit deze verbintenis kinderen geboren zijn, vervolgens dat diezelfde Maria, de vrouw uit Magdala, niet te verwarren met de overspelige vrouw uit het evangelie, een hoger ingewijde was die op een geestelijk hoger plan stond dan de apostelen en hen onderrichtte. Ook kwesties als de maagdelijke geboorte van Jezus en of Hij lid van de Essenen is geweest, komen aan de orde. In andere boeken van Slavenburg worden de meer wetenschappelijke kansen van dit alles belicht. Dit boek is voor een breder publiek geschreven en daarom heel toegankelijk.

Dr. H. Chr. van Bemmel

Boek bestellen

Het openvallend testament

ISBN 9789020282443
Paperback, 147 pag.
Uitgeverij Ankh-Hermes , Deventer, 2001

Bestel het boek tweedehands via boekwinkeltjes.nl.

Het graf van Jezus

bestellen via bol.com

Het graf van Jezus

Het mysterie van de tombe van Jezus, Maria Magdalena en Judas
In 1980 wordt in Jeruzalem een graftombe gevonden met beenderenkistjes uit de eerste eeuw. Het graf blijkt geheel intact en van de inscripties wordt vastgesteld dat ze authentiek zijn. Pas 15 jaar later wordt bij toeval ontdekt dat de namen in de inscripties een wonderlijke combinatie vormen: ‘Jezus zoon van Jozef’, ‘Maria’, ‘Mariamme de lerares’, ‘Jozef’, ‘Mattheus’ en ‘Judas zoon van Jezus’. Deze ontdekking haalt in 1996 de pers, maar daarna wordt het weer stil.

De recente ontdekking van een ander beenderenkistje leidt tot een documentaire over de vondst door Discovery Channel. De theologische wereld blijkt sceptisch. De gevonden namen waren in de tijd van Jezus zeer gebruikelijk. Aan de unieke combinatie wordt voorbijgegaan. Wat kan men anders? De gedachte overwegen dat Jezus niet in het lichaam opgestaan is? Dat Jezus getrouwd was met Mariamme (Magdalena) en dat ze samen een kind hadden? Inmiddels heeft DNA-onderzoek plaatsgevonden, hebben wiskundigen een kansberekening gemaakt en lijkt uit steeds meer details dat na tweeduizend jaar het graf van Jezus en zijn naaste familie teruggevonden is.

In de media

VPRO • OVT – 16 september 2007 – uur 2 (7 min)

Omroep Gelderland • Tendens – 23 september 2007

Boek bestellen

Het graf van Jezus
Jacob Slavenburg
ISBN 9789057305146
Genaaid gebrocheerd, 159 pag.
Walburg Pers, Zutphen 2007

Bestel het boek of eBook bij www.bol.com
Bestel het boek of eBook via Walburg Pers

Het Grote Boek der Apokriefen

Het Grote Boek der Apokriefen

Geheime vroegchristelijke teksten

Beschrijving

Een magiër wordt boven Rome door Petrus uit de lucht gehaald;
Judas krijgt een bijzondere opdracht;
Jezus leert een weg naar vrede en geluk;
Christus bezoekt het dodenrijk…

In de eerste eeuwen van het christendom werd er veel geschreven: evangeliën, brieven, openbaringen, (ver)handelingen en andere teksten. Slechts enkele daarvan zijn opgenomen in het Nieuwe Testament, dat werd samengesteld toen er al sprake was van een door de orthodoxie gevormde leer. Veel inspirerende en vaak ontroerende geschriften, getuigenissen van een indringende spiritualiteit, zijn toentertijd door de kerk vernietigd. Een deel van deze boeiende literatuur is teruggevonden. In dit boek zijn al die ‘geheime’ teksten gebundeld. Het is daarmee de eerste complete uitgave van vrijwel alle apokriefe geschriften uit de eerste vier eeuwen in de Nederlandse taal.

De eerste vrijwel complete uitgave van alle apokriefe geschriften uit de eerste vier eeuwen in de nederlandse taal.

Recensie van de Bibliotheekdienst

Onder redactie van Jacob van Slavenburg, cultuurhistoricus en auteur van vele boeken over het (vroege) christendom, verscheen ‘Het grote boek der Apokriefen’. Dit verzorgde boek met het voor deze serie bekende langwerpige formaat is de eerste vrijwel complete uitgave in het Nederlands van alle apocriefe geschriften uit de eerste vier eeuwen. Dit zijn bepaalde boeken die niet tot de canon van de Bijbel gerekend worden. Een deel ervan wordt binnen het christendom wel gebruikt, maar hebben minder gezag dan de ‘echte’ Bijbelboeken. In de meer dan 1150 pagina’s komen tientallen geschriften aan bod, elk binnen een bepaalde rubriek en voorafgegaan door een korte en zeer toegankelijke inleiding (plus eindnoten, een literatuuropgave en uitgebreide index). Ook de vlotte vertaling maakt het boek buitengewoon goed leesbaar. Een aanrader voor een ieder die in het (vroege) christendom geïnteresseerd is, zowel voor de kenners als voor mensen die nog niet zo veel over het onderwerp weten.

Redactie

Boek bestellen

Het Grote Boek der Apokriefen
J. Slavenburg

ISBN 9789020203578
Hardcover, 1170 pag.
Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer, 2009

Bestel het boek via Ankh-Hermes

..En de man zal heersen….”

..En de man zal heersen….”

Kerkelijke beelden over vrouw en seksualiteit;
een verbijsterende geschiedenis.

Beschrijving

Eeuwenlang zijn vrouwelijke waarden onderdrukt, en zijn vrouwen als minderwaardig gezien. Nog steeds werkt die oude kijk in ieder van ons door; vrouwen worden binnen de katholieke kerk nog altijd als ongeschikt voor een kerkelijke functie gezien.

Welke beelden over het vrouwelijke leven er in de geschiedenis en in onszelf? Heeft de emancipatie wel echt gelijkberechtiging gebracht of kijken we nog steeds door mannelijke ogen? Is er een andere weg? Slavenburg laat zien dat streven naar de eenwording wat anders is dan een terugkeer naar het matriarchaat.

De weg naar de toekomst is niet de weg van de macht (van wie het voor het zeggen heeft), maar de weg van de spiritualiteit. Het woord spiritualiteit komt van het Latijnse spiritus, geest. En dit heeft niets met kerk en klooster te maken. Vandaag de dag vindt men meer spiritualiteit buiten de kerkelijke kaders dan daarbinnen, en daarbij hebben vrouwen het voortouw genomen.

Boek bestellen

..En de man zal heersen….”
J. Slavenburg

ISBN 9789076277424
Paperback, 160 pag.
BF Uitgeverij, Amstelveen, 2008.
Dit boek is een bijgewerkte en herziene herdruk van

‘De mislukte man’ (Zutphen 1996).

Bestel het boek via Symbolon